آیا یوگا شرک است؟

واژه‌هایی مثل «ایشووارا» (Ishvara)، «پرانیدهانا» (pranidhana)، «اُمانا (OM)»، «دِوِتاها» (خدایان)، «شاکتی»، «کندالینی» و غیره در یوگا یا سنت‌های وابسته وجود دارند. پرسش این است که آیا این مفاهیم و عمل‌ها با معیارهای اسلامی یا مسیحی یا دیگر ادیان توحیدی در تعارض‌اند (یعنی شرک، پرستش غیر خدا، یا شیطانی بودن)؟

مفهوم «خدا» در فلسفهٔ یوگا

برای آن که بتوان ارزیابی کرد که آیا چیزی شرک است یا خیر، باید ببینیم در متون اصلی یوگا مفهوم خدا چگونه تعریف شده است.

یوگا سوتراهای پاتانجالی (Patanjali)

• پاتانجالی در یوگا سوترا (Yoga Sutras) واژهٔ Ishvara را به عنوان «Purusha خاص» تعریف می‌کند که تحت تأثیر کِلاشاها (kleśa: رنج‌ها، آلودگی‌های ذهنی)، کارماها، نتیجهٔ آنها و تأثرات ذهنی (ashaya) نیست.
• یکی از قوانین اخلاقی یا عملی (niyama) در مسیر یوگا، Īśvarapraṇidhāna است: یعنی واگذاری یا تسلیم به Ishvara. یعنی تمرین معنوی که شامل اعتماد، تقدیم عمل به آن موجود والا و از بین بردن وابستگی‌های نفسانی است.
• در یوگا سوترا، Ishvara نه الزاما یک خدای شخصی با صفات انسانی، بلکه مفهومی هست که برای تمرکز عملی معنوی و کمک به خروج از رنج‌ها استفاده می‌شود. بعضی متکلمین هندو آن را «خدا» به معنای شخصی می‌دانند، بعضی آن را به شکل بی‌تجسم یا نمادین و بعضی دیگر آن را به معنای یک نیروی آگاهی برتر می‌بینند.

دیدگاه اساتید یوگا و هندو

برای بررسی دقیق‌تر، نظرات برخی از اساتید معروف یوگا و هندو را مرور می‌کنم:

• سوامی وِیوِکاناندا (Swami Vivekananda): از شاگردان راماکریشنا، وی معتقد بود که یوگا یک مسیر برای تحقق روحانی است که در آن «هر روح بالقوه الهی است» و هدف این است که این الهیات درون شکوفا شود. همچنین در گفتگوهایش تأکید کرده است که عبادت باید به خدا باشد، نه چیزهای دیگر.
• جارج فِیِربِرشتَین (Georg Feuerstein)، محقق معاصر یوگا: او در آثارش نشان می‌دهد که فلسفه کلاسیک یوگا، مانند یوگا سوترا، دارای ساختاری است که می‌تواند ادراک لفظی از خدای شخصی را داشته باشد اما در عین حال تأکید بر خودشناسی، تمرکز ذهن، و آزادی از علقه‌ها دارد. او توضیح می‌دهد که یوگا به معنای «samadhi» یا رهایی نیز هست، نه لزوماً پرستش خدای متعدد یا به شکل شرکی.
• سوامی کریشناناندا یکی از معلمان مهم یوگا، در نوشته‌ای تحت عنوان “Worship of Isvara – Yoga as a Universal Science” تأکید کرده است که:

یوگا منشا مذهبی هندو دارد، ولی یوگا خودش هندوئیسم نیست. یوگا به یک علم جهانی تعبیر می‌شود—علمی که از مذهب فراتر رفته است. هیچ دگما خاصی تحمیل نمی‌کند و هیچ خدایی خاص را الزاماً برای پرستش تعیین نمی‌کند.

دیدگاه ادیان ابراهیمی (اسلام و مسیحیت) و نقدهایی که مطرح شده‌اند

در مقابل، در ادیان توحیدی به ویژه اسلام و مسیحیت، عده‌ای معتقدند که برخی جنبه‌های یوگا می‌تواند شرک یا در بهترین حالت برای کسانی که ایمان قوی دارند مشکل‌آفرین باشد.

اسلام

• در سؤال از Darul Ufta در اسلامQA پرسیده شده است: آیا عمل به «سُریا نماسکارا» (Surya Namaskara) یا خواندن «گایاثری مانترا» که در یوگا یا اعمال هندو استفاده می‌شود، شرک است؟ پاسخ در این مرجع فقهی این است که بله، این اعمال اگر مستلزم پرستش خدای دیگری به شکل مستقلی غیر از الله باشد ممکن است شرک تلقی شود.
• وب‌سایت‌هایی که از منظر اسلام محافظه‌کارانه‌تر به یوگا نگاه می‌کنند، معتقدند که حجاری معنوی یوگا، پرستش خورشید، یا استفاده از شاکتی یا انرژی کندالینی می‌تواند به صورت غیرمستقیم به شرک منجر شود چون آیین‌هایی را دربر دارد که خداوند اسلام آن‌ها را اجازه نمی‌دهد.

مسیحیت

• بعضی از کشیشان مسیحی و کلیساهای محافظه‌کار، یوگا را “شیطانی” دانسته‌اند. به عنوان مثال، یکی از کشیشان ایالات متحده گفته است که “تماس با ریشه‌های روحانی یوگا می‌تواند درهایی را به سوی شیطان باز کند.”
• پاپ و برخی از رهبران مسیحی نیز هراس‌هایی را ابراز کرده‌اند که ممکن است تمرینات مدیتیشن، تمرکز بر نفس یا استفاده از مانتراها، اگر با ایمان مسیحی همراه نباشد، انسان را به عرفان‌های خرافی یا پرستش غیرمسیحی سوق دهد.

تحلیل و ارزیابی علمی

با توجه به متون و نظرات:

1. آیا یوگا مستلزم پرستش خدایان متعدد است؟

نه لزوماً. در بسیاری از متون اصلی یوگا، خدایان متعدد (Devas, Devatas) جزئی از فرهنگ و اسطوره‌شناسی هندو هستند، اما در فلسفهٔ یوگا به آن‌ها الزام prakṭī (ماهیت مادی) و تعابیر نمادین داده می‌شود. یوگا سوتراها بیشتر بر روی Ishvara به عنوان یک موجود والا، بی‌زمان، و آزاد از کارما تأکید دارند؛ نه لزوماً بر خدایان اسطوره‌ای متعدد برای پرستش.

1. آیا مفهوم Ishvara همان پرستش است؟

Ishvara در فلسفهٔ یوگا می‌تواند جنبهٔ عبادتی داشته باشد (مثل Ishvarapranidhana)، لیکن این عبادت معمولاً بیشتر تسلیم روحانی، تمرکز و ارادتی درونگرایانه است تا پرستش تصویر یا فرم خاص. برای کسانی که ایمان توحیدی دارند، آنچه مهم است این است که این عبادت با توحید منحصر به الله در تضاد باشد یا نه.

1. آیا یوگا در ذات خود شرک یا شیطانی است؟

اکثر متون یوگا آن را به عنوان شیطانی نمی‌دانند؛ بلکه آن را راهی برای خودشناسی، آرامش ذهن، رهایی از رنج و تمرکز اخلاقی و معنوی می‌دانند. نقدهایی که از ادیان توحیدی می‌شود معمولاً در ارتباط با جنبه‌هایی است که به نظر آن ادیان می‌توانند انسان را از یکتاپرستی دور کنند:

• انجام اعمالی که به پرستش موجودات یا نیروهای معین منتهی شوند،
• خواندن مانتراهایی که به خدایان هندو ارجاع داده‌اند،
• تمرکز بر نیروهای «کندالینی»، «شاکتی»، یا نمادهایی که ممکن است از نظر برخی، به معنای نافرمانی توحید باشد.

1. پاسخ‌های یوگا و الهیات هندو به این نقدها

• برخی معلمان هندو تأکید می‌کنند که فرد تمرین‌کننده یوگا می‌تواند بر اساس ایمان خود، بخش‌های خاصی را که با باورش تعارض دارند ترک کند؛ مثلاً اگر کسی مسلمان است، می‌تواند آساناها و مدیتیشن‌ها را صرفاً برای سلامتی انجام دهد، بدون مانترا یا پرستش خدایان هندو.
• همچنین، برخی مفسران هندو فرق قائل‌اند بین «معتقد بودن به خدایان» به عنوان پدیده فرهنگی یا اسطوره‌ای، و «پرستش» به معنای عبادت عملی. بسیاری از افرادی که یوگا را تمرین می‌کنند، این آیین‌ها را به صورت نمادین یا روان‌شناختی تعبیر می‌کنند نه به معنای پرستش واقعی موجودات دیگر.